Beginnen aan een vertaalopleiding

Door Cas Jamin

Vertalen is een moeilijk, maar ook een mooi en belangrijk vak. Voor wie overweegt om een opleiding tot beroepsvertaler te volgen geef ik hieronder achtergrondinformatie en tips om goed beslagen ten ijs te komen. Dit doe ik als student vertalen Engels-Nederlands.

Het beroep van vertaler

Professionele vertalers zijn erin geoefend om teksten getrouw en met oog voor stijl, doelgroep en culturele context over te brengen in een andere taal. Zij maken onder andere literatuur, theaterstukken, folders, websites, handleidingen, en juridische en diplomatieke communicatie toegankelijk voor een anderstalig publiek.

Zelfs als lezers met een vreemde taal overweg kunnen, heeft een vertaling vaak meerwaarde. Klanten worden graag aangesproken in hun eigen taal en de diepere lagen van een literair werk komen veelal beter over in iemands moedertaal. Bovendien is bij veel teksten glasheldere communicatie van groot belang. Denk maar aan bijsluiters, contracten, algemene voorwaarden, handleidingen en veiligheidsvoorschriften. Dergelijke teksten zijn het domein van gespecialiseerde juridisch, technisch en medisch vertalers.

In de vertaalbranche gaat men er gewoonlijk vanuit dat een vertaler een vreemde taal nooit zo goed zal beheersen als zijn moedertaal. Daarom vertaalt de professionele vertaler in principe altijd naar zijn moedertaal. In de praktijk gebeurt het ook wel andersom, maar dan wordt een collega-vertaler die de doeltaal als moedertaal heeft ingeschakeld om de vertaling te reviseren.

Waarom is vertalen een vak?

Vertalen is niet eenvoudig. Het is een misvatting dat iemand die twee talen kent ook kan vertalen. Vertalen vereist heel specifieke vaardigheden en doet een bijzonder beroep op alle facetten van je taalbeheersing en op je algemene ontwikkeling.

Om een goede vertaling te kunnen maken, moet je de brontekst tot in zijn bijzonderheden kunnen doorgronden. Hierbij is het bijvoorbeeld van belang om te kijken hoe de schrijver zich uitdrukt, van welke grammaticale constructies hij zich bedient en binnen welke context de tekst geschreven is.

Vervolgens is het de kunst om een getrouwe, goedlopende vertaling te maken voor lezers in een ander taalgebied. Daarbij overbrug je regelmatig kleine en grote culturele en taalkundige verschillen. Zo heeft niet elke cultuur en elke taal overal een woord voor. Probeer ‘klunen’ of ‘gezellig’ maar eens te vertalen. Bovendien verschillen woorden en hun anderstalige pendanten vaak in betekenis of gevoelswaarde. Zo is een ‘komisch’ persoon grappig, maar als een Engelsman je optreden comical noemt dan is dat helemaal niet zo positief.

Het moeilijkste: loskomen van de brontaal

Wie begint met vertalen laat zich vaak veel te veel leiden door de zinsbouw en woordkeuze van de brontekst. Het resultaat is een ‘vertaling’ die bol staat van constructies die indruisen tegen de doeltaal (barbarismen). Zo zou het Engelse What is the date today? letterlijk vertaald kunnen worden als ‘Wat is de datum vandaag?’, terwijl een Nederlander in werkelijkheid zou zeggen ‘De hoeveelste is het vandaag?’. Ook het Engelse valid arguments is snel vertaald als ‘geldige argumenten’, terwijl ‘steekhoudende argumenten’ de juiste vertaling is.

Het is de kunst om los te komen van de brontekst, zonder deze uit het oog te verliezen. Dan wordt je weer de taalkunstenaar die je eigenlijk bent, die prima aanvoelt hoe hij zijn moedertaal moet hanteren om de boodschap van de brontekst over te brengen in een goedlopende vertaling.

Bartho Kriek geeft hier op zijn weblog enkele goede tips om meer afstand tot de brontekst te krijgen. Ook dit artikel op het webblog van Kari Koonin kan ik aanbevelen.

Beroepsoriëntatie

Het loont zeker om je al vroeg te oriënteren op de praktijk van het vak en je kansen op werk. Daarin zijn behoorlijke verschillen afhankelijk van de vertaalrichting en de onderwerpen waarin je je specialiseert. Je kunt terechtkomen bij een vertaalbureau, overheidsinstantie of multinational, maar de meeste vertalers werken als zzp’er.

Het is voor beginnende vertalers best lastig om een baan te krijgen, omdat de markt behoorlijk is dichtgeslibd. Vertalers die eerst specialistische kennis hebben opgedaan binnen een ander vakgebied, hebben vaak de beste kansen op een functie als intern vertaler.

Taalbeheersing: een paar tips

Een (aankomend) vertaler moet zich in zijn brontalen én doeltaal onderdompelen. Daarbij is het belangrijk dat hij of zij vertrouwd raakt met uiteenlopende teksten en schrijfstijlen.

Door teksten meermaals te lezen met speciale aandacht voor hoe de schrijver zich uitdrukt, raak je vertrouwd met de taalconstructies die moedertaalsprekers daadwerkelijk gebruiken.

Daarnaast zijn woordenboeken voor anderstaligen een uitstekend hulpmiddel om je brontalen beter te leren aanvoelen. Een woordenboek zoals het Engelse Longman Dictionary of Contemporary English maakt met heldere definities en vele voorbeeldzinnen snel inzichtelijk in wat voor context een bepaalde uiting gebruikt wordt.

Het combinatie- of collocatiewoordenboek

Een ander soort woordenboek waar je veel aan kunt hebben is het combinatie- of collocatiewoordenboek. In zo’n woordenboek kun je voor een bepaald woord opzoeken met welke andere woorden het vaak wordt gecombineerd. Elke taal heeft namelijk ongeschreven regels voor welke woorden samen kunnen gaan. Zo beleg je een vergadering, maar geen feestje. Een gesprek wordt gevoerd, maar een praatje maak je. Een collocatiewoordenboek scherpt je gevoel voor zinsbouw in de vreemde taal en het biedt houvast tijdens het schrijven.

Om een indruk te krijgen van wat een collocatiewoordenboek te bieden heeft kun je eens zoeken in het Engelse collocatiewoordenboek op ozdic.com. Bij het zelfstandig naamwoord meeting vindt je dan bijvoorbeeld allerlei combinaties met een bijvoeglijk naamwoord (general, face-to-face, fruitless), werkwoord (hold, call, attend) of voorzetsel (between, with, for).

In drukvorm zijn voor de Engelse taal onder andere het BBI Combinatory Dictionary of English, het Oxford Collocations Dictionary en het Macmillan Collocations Dictionary beschikbaar. Spaanse collocatiewoordenboeken zijn het PRÁCTICO van Bosque en DiCE van Alonso Ramos. Voor wie Nederlands als tweede taal leert, is er het Combinatiewoordenboek van Piet de Kleijn.

Vocabulaire

Uiteraard is het voor een aankomend vertaler heel belangrijk om flink te investeren in zijn woordenschat en kennis van idioom. Dit gaat het beste met een overhoorprogramma op basis van spaced repetition. Het gratis programma Anki kan ik hiervoor van harte aanbevelen. In dit artikel uit Wired Magazine kun je meer lezen over de spaced repetition-methode.

Studiematerialen

Vanuit je opleiding krijg je natuurlijk het nodige studiemateriaal aangereikt, maar soms is dat niet genoeg. Interessant zijn bundels met vertaaloefeningen, (oude) zelfstudiecursussen vertalen, vergelijkende of parallelle grammatica’s en vertaalhandboeken.

Voor dergelijke materialen kun je kijken bij gespecialiseerde uitgevers zoals Coutinho, Intertaal en de John Benjamins Publishing Company. Boekenservice.nl heeft ook studiematerialen voor vertalers. Verder zijn bij antiquariaten en universiteitsbibliotheken materialen te vinden.

Bibliotheekzoekmachine Wordcat.org en Google Book Search zijn handig in de zoektocht naar studieboeken en oefenbundels.

Meer weten?

Wil je meer weten over het beroep van vertaler? Kijk dan eens hier bij Carrièretijger.nl, op de website van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers of kijk eens rond op een vertaalblog.

Bronnen
Langeveld, Arthur. Vertalen wat er staat. Amsterdam: Atlas Contact, 2012.
Hollander, H.W. Vertalen. Utrecht: Het Spectrum, 1988.
Odijk, Chris P. Vertaalwijzer Engels-Nederlands. Barneveld: Boekenbent, 2013.
Website NGTV over het moedertaalprincipe.
5 Manieren om los te komen van de brontaal. Bartho Krieks weblog.
Avoiding translation blindness – remember to see the wood AND the trees. Kari Koonins weblog.
Carrièretijger over het beroep van vertaler.
Carrièretijger over de hbo-opleiding tolk-vertaler.